Nhìn vào quy hoạch đô thị của thành phố Barcelona (xứ Catalan, Tây Ban Nha), tất cả không khỏi choáng ngợp về sự ngăn nắp cũng như tiện ích đi kèm. Bất ngờ hơn, công cuộc xây dựng bắt đầu từ 169 năm trước từ ý tưởng của kỹ sư Ildefons Cerda.
Barcelona (Tây Ban Nha) nằm ở góc đông bắc bán đảo Iberia, trên một vùng đất rộng khoảng 5km2, giáp biển Địa Trung Hải ở phía đông, dãy núi Collserola ở phía tây, sông Besos ở phía bắc và sông Llobregat ở phía tây nam.
Theo các di tích khảo cổ học, con người đã định cư ở đó từ khoảng 5.000 năm trước Công nguyên bởi đất đai màu mỡ và tài nguyên phong phú. Phần khác, cũng vì nó đóng vai trò là con đường dễ dàng nhất để từ bán đảo tiến vào châu Âu. Vào thế kỷ thứ nhất trước Công nguyên, những người La Mã đã xây dựng thành phố, được bao quanh bởi một bức tường có chu vi khoảng 1,5 km cùng mạng lưới đường phố vuông góc đặc trưng.
Đến thời Trung cổ, bức tường được mở rộng thêm một chút để tới năm 1714, Vua Philip V xác định đó là ranh giới cuối cùng, cấm người Catalan phát triển vượt ra ngoài tường thành. Mệnh lệnh này đưa thành phố Barcelona vào thảm họa giữa những năm 1850.
Là một thành phố công nghiệp với bến cảng sầm uất, nhưng 187.000 dân số buộc phải sống trong một khu vực nhỏ bé, kèm theo tình trạng nước thải không thể kiểm soát dẫn đến hàng loạt đợt dịch tả và các cuộc bạo loạn. Thời gian đó, trung bình tuổi thọ ở Barcelona đã giảm xuống chỉ còn 36 tuổi đối với người giàu và 23 tuổi đối với tầng lớp lao động.
Cuối cùng phán quyết chính phủ Tây Ban Nha cũng như chính quyền xứ Catalan được đưa ra: tháo dỡ bức tường trung cổ và tìm kiếm một kế hoạch khả thi nhằm quy hoạch lại thành phố. Ban đầu hội đồng xứ Catalan trao giải nhất cho bản thiết kế của kiến trúc sư Antoni Rovira, nhưng chính phủ lại chọn kỹ sư Ildefons Cerda (vào năm 1855).
Bản quy hoạch của kỹ sư Ildefons Cerda
Đó là lựa chọn chính xác, bởi bản thiết kế của Cerda là công trình nghiên cứu khoa học tỉ mỉ, và đầu tiên về bản chất của một thành phố hiện đại. Không chỉ chú ý tới không gian sống tiện ích, ông còn mong muốn những người ở đó cảm thấy hạnh phúc.
Cerda đã dày công tính toán lượng không khí trong khí quyển mà một người cần để thở, xác định những ngành nghề mà người dân có thể làm và lập bản đồ các dịch vụ họ có thể cần, chẳng hạn như chợ, trường học và bệnh viện. Sau đó ông đưa ra kết luận, thành phố cần những con đường rộng lớn và phát minh ra thuật ngữ “đô thị hóa”, trước khi trình bày thiết kế quy hoạch đô thị mới.
Các hình ảnh trên là thành phố Barcelona nhìn từ trên cao với các hình khối bát giác vát góc đặc trưng
Ông phát triển một mạng lưới đường phố nối liền thành phố cổ với bảy ngôi làng ngoại vi, tạo nên một khu vực thống nhất có diện tích gần gấp bốn lần thành phố cổ với hệ thống giao thông thông suốt. Để tối đa hóa khả năng tiếp xúc với ánh nắng mặt trời hàng ngày, các khối nhà của ông được định hướng từ tây bắc sang đông nam.
Ngoài ra, chúng đảm bảo có tỷ lệ gần như nhau, và hoạt động thương mại diễn ra ở tầng trệt, giai cấp tư sản sống ở tầng trên (chứ không phải trong các biệt thự ngoại ô), và giới lao động được bố trí ở các tầng trên nữa. Bằng cách này, tất cả họ sẽ sử dụng chung đường phố và không gian công cộng, có cùng điều kiện vệ sinh, giảm khoảng cách xã hội và bất bình đẳng.
Nhìn từ trên cao, khu quy hoạch nổi bật với các khối hình bát giác được vát ở các góc. Đây là ý tưởng độc đáo của Cerda để giải quyết vấn đề giao thông, cho phép người lái xe nhìn thấy dễ dàng hơn những gì đang xảy ra ở bên trái và bên phải. Nên nhớ rằng khi ấy còn chưa có ô tô, và phát kiến của ông giúp cho việc lưu thông giao thông thời hiện đại trở nên dễ dàng hơn rất nhiều.
Tuy nhiên việc triển khai dự án không dễ dàng. Dù được sự ủng hộ của chính phủ Tây Ban Nha cấp tiến, nhưng vì đụng chạm lợi ích của tầng lớp giàu có, việc xây dựng tiến hành theo nhiều đợt trong hàng thập kỷ, với nhiều hạng mục không được thi công hoặc phải chỉnh sửa. May thay, phần lớn ý tưởng vẫn trở thành hiện thực và chúng ta được thấy một Barcelona ngăn nắp như hiện nay.
Sau vài thế kỷ, Barcelona vẫn luôn được ca ngợi là một đô thị kiểu mẫu. Theo cách nói của nhà văn người Tây Ban Nha Lluis Permanyer, nhờ Cerda, “Barcelona từ thị trấn tỉnh lẻ khó sống trở thành một thành phố thực sự hiện đại”.
